Сәуле Досжан: Нан қайдан келеді?!

 

Суретші: Қанағат Көдеков

Негізгі сөздер: дән, нан, немере (dara, kenyér, unoka)

Атасы мен әжесі дастархан басында немерелерімен тамақтанып отырды. Атасы бір кезде:
– Балалар, кім біледі, дастарханға нан қайдан келеді? – деп сұрады.
Төрт жасар Батухан:
– Әжем дүкеннен әкеледі, – деді.
Алты жасар Иманәлі:
– Наубайханада пісіреді, – деді.
Үш жасар Айзере:
– Нан... нан тәтті! – деді  тамсанып.
Мектепте оқитын немере Әмина ата мен әженің немерелерінің үлкені еді:
– Ауылдан базарға әкеледі, одан біздің дүкенге келеді, – деді.
Атасы бәрінің пікірін мұқият тыңдап алды да, мейірлене күлімсіреп:
– Мен сендерге Айзереш айтқан тәтті нанның қандай қолдардан өтіп, қандай жолдармен, қанша еңбек, маңдай термен ға тиіп, қанша еңбекпен, қандай маңдай термен дастарханға келетіні туралы әңгімелеп берейін, – деді.

Атасы жастыққа шынтақтап жатып, қызыл күрең шайын асықпай ұрттап қойып, әңгімесін бастады:
– Барлық әңгіме Жер-Анамыздан басталады. Күнді айналып жүретін тоғыз ғаламшардың ең құдіреттісі – Жер ғаламшарынан қасиетті де киелі ештеңе жоқ. Оның дархандығы сондай, барлық тіршілік иелеріне өмір сыйлайды, бауырына алып, қорек береді, өсіреді. Адамның жарық дүниеге келіп, көзін ашқаннан тербететін бесігі де, асыраушысы да – Жер-Ана. Біздің ғаламшардың «Жер» атануы тегін емес. Адамның өмірі жермен тығыз байланыста. Жерден өніп шығатын ең қасиетті нәрсе – ас атасы – нан. Нанның жерден өніп шығуына көктегі күн де, қолайлы ауа-райы да, мезгілімен жауып, суғаратын жауын да үлкен ықпал етеді. Көктегі күн бар махаббатымен Жер-Ананы сүйіп, нұрына шомылдырып, жылуына бөлеп, еркелетеді. Мөлдіреген су да жерге нәрін беріп, шөлін қандырды. Сол кезде Диқан-ата егіс басына келіп бусанып жатқан жерді соқамен жырта бастайды. Қазіргі заманда трактормен жыртады. Одан соң жақсылап тырмалап алып, әзір болған егістік алқабына бидайдың дәнін сеуіп шығады.
Ал, бидай деген не?! Бидай – астық тұқымдасына жатады. Түсі–  қызғылт, ақ, кейде қара да болады.  Пішіні – ұршық тәрізді, ішінде қылтанағы бар, беті жылтыр дақыл. Бидайдың тарихы әріде жатыр. Сонау ықылым замандарда, ең алғаш Грекия жерінде өсіріле бастапты. Одан кейін Мысыр мен Қытайда да бидай тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар, емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың бір талын «дән» дейді.
Міне, сол адаммен бірге жасасып келе жатқан бидайдың дәні  Жер қойнына түскеннен кейін, көктемгі жауынмен бірге сабағы өніп, топырақ бетіне қылтиып шығады. Диқан ата кетпенімен ала жаздай оны баптап, арамшөптен тазартып, көп маңдай терін төгеді. Сол кезде егіс алқабындағы бидай сабақтарының басына дән бітіп, күзде олар әбден пісіп, толысады.  Көктен Күн сүйіп, жел тербетіп, қалың егін теңіздей толқиды. Дән толып піседі. Оны бұрын ауылдың кәрі-жасы орақпен орып алатын. Ал қазір комбайнмен орады. Комбайн бидайды ора жүріп, дәнін бір бөлек, масағын бір бөлек шығарып отырады. Жиналған дәнді арнайы жүк көлігіне лақтырып береді. Ол көлік ауыл ішіндегі қырманға алып барады. Ол жер қазір – элеватор деп аталады. Онда бидайды тазалап, кептіріп шығатын агрегатқа салады. Әбден тазарған қызыл бидайды ұн тартатын диірменге жеткізеді. Ол жерде бидайды ұнға айналдырып, кебегінен бөліп шығарады. Әппақ ұнды сұрыптап қаптарға салады.
Енді көлікке тиелген ұн қаптары азық-түлік дүкендері мен наубайханаларға жол алады. Наубайханаларда ұннан алдымен ашытқы қосып, нан иленеді.  Содан соң иленген қамыр әртүрлі қалыптарға салынып ыстық пештерге орналастырылып, нан болып пісіп шығады. Дайын болған нанды дүкендерге жеткізіп береді. Сол дүкендерден нанды біз сатып аламыз.
Ал дүкенде тұрған шикі ұнды сатып алып аналарың, әжелерің де үйден нан , бауырсақ, шелпек, тәтті тоқаштар пісіреді.
Міне, НАН осылай біздің дастарханға көптеген адамдардың еңбегімен келеді.  Сондықтан нанды қастерлеу керек! Оның қиқымын жерге тастамау керек! Нансыз өмір жоқ! Нан болса – ән де болады! Мен сендерге бір тақпақ үйретейін, жаттап алыңдар,  

Нан қиқымын шашпаңдар,
Жерде жатса, баспаңдар.
Теріп алып, қастерлеп,
Торғайларға тастаңдар! 

– деп атасы нан туралы әңгімесін аяқтады.
Немерелері бұл тақпақты атасынан қайта-қайта сұрап, жаттап алды.

Рита Сечей: ана (anya)

Рита Миклош: үстел (asztal)